نحوه محاسبه و تعیین شاخص Q در مجلات علمی

انتشار مقاله خود در ژورنالی درجه‌یک و عالی بسیار ارزشمند است. چنین دستاوردی می‌تواند نتایج پژوهش‌ها و تحقیقات علمی و تخصصی‌تان را به گوش همه جهان برساند. ضمن اینکه اعتبارتان هم بسیار بالا می‌رود و رزومه‌تان قوی و ارزشمند می‌شود.

برای همین است که اگر دانشجو هستید یا در دنیای تحقیق و مقاله‌نویسی تازه‌وارد به حساب می‌آیید باید حتما حواستان باشد که با اصول و قواعد مقاله‌نویسی، انواع مجلات و شاخص‌های مختلفی که در این زمینه وجود دارد و مجلات را ارزیابی و رتبه‌بندی می‌کند، آشنا شوید.

در این مقاله از دنیای مقاله‌نویسی و رتبه‌بندی مجلات برایتان می‌گوییم. می‌خواهیم بدانید که رتبه‌بندی و شاخص مهم Q دقیقا چه معنایی دارد و چطور می‌تواند باعث درخشان‌شدن رزومه شما در دنیای علم و حرفه‌تان شود.

مقاله‌نویسی و ساختار آن را بلد هستید؟

نگارش هر متنی دارای اصولی است. حتی زمانی که می‌خواهید یک ایمیل ساده را برای کسی ارسال کنید باید قواعد نامه‌نگاری الکترونیک را رعایت نمایید.

حال تصور کنید که برای مقاله‌نویسی به چه اطلاعاتی درباره نگارش نیاز دارید. هر مقاله علمی دارای ساختاری است. قوانینی کلی وجود دارند و بعد هم بنا به نوع مقاله‌ای که می‌نویسید و مجله‌ای که قرار است، متن‌تان در آن انتشار پیدا کند، تغییراتی در ساختار نگارشی‌ و ظاهری اثرتان به وجود خواهد آمد.

اگر ندانید که اصول و ساختار هر مقاله چگونه است، بی‌شک از سوی نشریات معتبر علمی و ژورنال‌های خارجی و داخلی پذیرفته نمی‌شوید. شما که دوست ندارید، دچار چنین مشکلی شوید. دوست دارید؟ قطعا خیر.

پس بهتر است به دنبال این باشید که اصول کار را یاد بگیرید. در ادامه بخش‌های یک مقاله را معرفی می‌کنیم. این معرفی اجمالی نشان می‌دهد که یک پژوهش به‌طور کلی چطور در قالب مقاله منعکس می‌شود اما همان‌طور که گفته شد، بنا به نوع مقاله و مجله‌ای که در آن چاپ خواهد شد، تغییراتی در این ساختار محتمل خواهد بود.

• عنوان(title)؛ موضوع تحقیق و مقاله در این بخش به طرزی شفاف بیان می‌گردد.
• نویسنده یا نویسنده‌ها(author)؛ نویسنده و همکاران او در نگارش مقاله معرفی می‌شوند. ضمن اینکه افیلیشن، مدرک تحصیلی و مرکز آموزشی فعالیت نویسندگان هم ذکر می‌شود.
• چکیده(abstract)؛ خلاصه‌ای کامل از محتوای مقاله برای آگاه‌سازی مخاطب ارائه می‌شود.
• کلید واژه‌ها(keywords)؛ کلمات مهم و مرتبط با مقاله قید می‌شوند تا یافتن اثر از سوی محققان دیگر ساده شود.
• مقدمه(introduction)؛ در اینجا موضوع پژوهش و روش و ادبیات به‌کاررفته در مقاله عنوان می‌گردد.
• بیان مساله(statement problem)؛ بیان چرایی مطرح‌کردن و پژوهش روی عنوان مقاله مطرح می‌شود.
• تبیین اهداف(objectves and aims)؛ هدف از نگارش مقاله و تحقیق در این بخش بیان می‌شود.
• پرسش‌های پژوهش(question research)؛ سوالات و فرضیات مقاله هم در این قسمت قرار می‌گیرند.
• پیشینه پژوهش(literature review)؛ در پیشینه از کارهای قبلی حول موضوع مطروحه صحبت می‌شود.
• روش‌شناسی(methodology)؛ روش پژوهش و دلایل انتخاب روش در این بخش ذکر می‌گردد.
• ابزار پژوهش (tools research)؛ در این بخش گفته می‌شود که از چه ابزارهایی برای جمع‌آوری اطلاعات و تحلیل داده‌ها بهره‌برداری شده است.
• یافته‌ها(results/findings)؛ نتایج تحقیق در این بخش به شکل توصیف یا تحلیل به نمایش گذاشته می‌شود.
• بحث و نتیجه‌گیری(conclusion/discussion)؛ نتایج پژوهش تحلیل می‌شود و با نتایج تحقیقات دیگر مقایسه می‌گردد.
• پیشنهادها (research further)؛ در این بخش نویسندگان در راستای پیشرفت موضوع پژوهش، پیشنهاداتی برای تداوم کارکردن روی موضوع به دیگران می‌دهند.
• تقدیر و تشکر(acknowledgements)؛ از کسانی که در روند انجام تحقیق نقش داشته‌اند، تشکر می‌گردد.
• منابع(references)؛ رفرنس‌ها یا همان منابع استفاده‌شده در جریان تحقیق در این بخش عنوان می‌شوند.
• پیوست‌ها (appendixes)؛ پیوست‌ها حاوی توضیحات تکمیلی برای درک بهتر مخاطبان هستند.

انواع مجلات را می‌شناسید؟

اهداف متنوعی می‌تواند عامل نگارش مقاله باشد. برخی از اساتید برای اینکه بتوانند رتبه علمی خود را بالا ببرند و در شغل‌شان ارتقای درجه داشته باشند، نیاز به نگارش مقالات و انتشار آن در مجلات بین‌المللی معتبر دارند.

برخی دانشجویان هم می‌خواهند رزومه خود را قوی کنند و کوله‌بار سفر  برای مهاجرت تحصیلی ببندند. این دسته از دوستان هم با داشتن چند مقاله ارزشمند می‌توانند سهم و شانس موفقیت خود را در دریافت پذیرش از دانشگاه‌های خارجی بالا و بالاتر ببرند.

دانشجویان تحصیلات تکمیلی هم که برای پایان کار خود و دریافت نمره کامل و بهتر نیاز به چاپ مقاله در ژورنال‌ها دارند. ابعاد مختلفی در چاپ و نگارش مقالات وجود دارد. برای اینکه بتوانید به اهداف مختلف خود برسید باید ببینید که مجلات دارای چه انواعی هستند و اصلا ماجرای رتبه‌بندی‌ها و دسته‌بندی‌هایشان چیست.

مجلات در یک دسته‌بندی به دو گروه مجلات داخلی و خارجی تقسیم‌بندی می‌شوند. اگر می‌خواهید که در دنیای علمی و تخصصی داخلی فعالیت داشته باشید و قصد فراتررفتن در ابعاد بین‌المللی را ندارید، نگارش مقاله برای مجلات داخلی برایتان کافی است.

مثلا مجلات علمی پژوهشی از دسته مجلاتی هستند که از سوی سه ارگان وزارت «علوم، تحقیقات و فناوری»، «وزارت بهداشت» و «وزارت درمان و آموزش پزشکی» پذیرفته می‌شوند و می‌توانند در مصاحبه‌ها برای پذیرش در مقطع دکتری در دانشگاه‌های داخلی برای‌تان امتیاز بیاورند.

این دسته از مجلات داخلی از همه مجلات دیگر از نظر اعتباری که برایتان به همراه می‌آورند. ارزشمندترند. انواع دیگری از مجلات هم وجود دارند. مثلا مجلات علمی تخصصی و مجلات علمی ترویجی. گروه نخست یعنی علمی تخصصی‌ها به مقوله‌ای تخصصی از زمینه کاری یک سازمان یا ارگان می‌پردازند و مقالاتی در حوزه تخصصی آن سازمان‌ها منتشر می‌نمایند.

مجلات علمی ترویجی هم با هدف ترویج یک موضوع و دستاورد علمی دست به واکاوی تحقیقات صورت‌گرفته درباره یک موضوع خاص می‌زنند و در تلاشند تا با ارائه اطلاعات جامعی درباره تمام کارهای صورت‌گرفته حول یک موضوع خاص مقاله تولید کنند. این دسته از مجلات درباره جایگاه فعلی یک موضوع علمی و چشم‌اندازهای آینده آن هم حرف‌های به میان می‌آورند.

اما به جز مجلاتی که در داخل مرزهای وطنی مشغول به فعالیت هستند  ارزش‌ها اعتبارت‌شان در ابعاد درونی قابل استفاده است، مجلات دیگری هم در ابعاد بین‌المللی وجود دارند که فعالیت‌های متنوع و ارزشمندی را در دستور کار خود قرار داده‌اند.

اگر بخواهیم دسته‌بندی کلی داشته باشیم، می‌توانیم بگوییم که مجلات خارجی به مجلات ISI، مجلات اسکوپوس، مجلات پاب‌مد و مجلات ISC تقسیم می‌شوند. این تقسیم‌بندی هم می‌تواند راه‌گشای مسیر کسانی باشد که می‌خواهند در ابعاد بین‌المللی اقدام به فعالیت و نوشتن مقاله کنند.

هر یک از انواع مجلات خارجی که نام برده شد، در واقع پایگاه‌هایی مهم هستند که از سوی موسساتی معتبر و علمی برای نمایه‌کردن مجلات و مقالات آنها راه‌اندازی شده‌اند.

در واقع، مجلاتی که در پایگاه‌های مذکور پذیرفته و نمایه می‌شوند، اعتبار زیادی دارند و رزومه‌تان را ارزشمند می‌کنند. مجلات ISI همان مجلات معروفی هستند که از سوی موسسه تامسون رویترز در پایگاه علمی ISI نمایه می‌شوند.

شاخص‌هایی برای رتبه‌بندی مجلات در این پایگاه وجود دارد که باعث می‌شود، دو دسته مجله از سوی آن تقسیم‌بندی گردد:‌ مجلاتی که دارای شاخص کیفی ایمپکت فاکتور یا ضریب تاثیر هستند و به آنها مجلات JCR گفته می‌شود و مجلاتی که بدون ضریب‌تاثیر هستند و به آنها ISI-LISTED گفته می‌شود.

مجلات ISI بسیار معروفند و مقالاتی که در این مجلات به چاپ می‌رسند هم به همین نام شهرت دارند. پایگاه‌های علمی دیگری که نام برده شد هم به همین ترتیب هستند. مثلا پایگاه علمی اسکوپوس هم از پایگاه‌های معتبری است که با دقت و وسواس اقدام به پذیرش مجلات معتبر و نمایه‌کردن آنها در پایگاه خود می‌کند.

پاب ‌مد هم پایگاهی مخصوص به علوم زیستی و پزشکی است و مقالاتی که در پاب‌مد قرار می‌گیرند، ارزش و اعتبار زیادی دارند و می‌توان روی آنها حسابی حساب کرد.

پایگاه ISC هم پایگاه جهان اسلام است. این پایگاه را ایران و با هدف گردهم آوردن دانشمندان کشورهای مسلمان راه‌اندازی کرده است. اگر می‌خواهید که با هزینه‌ای کمتر از مجلات خارجی دیگر و به زبان فارسی مقالات خود را آماده کنید، می‌توانید روی ISC حساب کنید. این پایگاه، سومین پایگاه استنادی معتبر دنیا به شمار می‌رود.

نحوه رتبه‌بندی مجلات و مقالات چگونه است؟

پایگاه‌هایی که معرفی شدند، برای اینکه بتوانند مجلات را به بهترین شکل ممکن رتبه‌بندی کنند، شاخص‌هایی را در نظر می‌گیرند. شاخص‌هایی که می‌توانند با بررسی معیارهایی، مجلات و مقالات درون‌شان را کلاس‌بندی کنند. یکی از شاخص‌های معروف، شاخص ایمپکت فکتور (impact factor) یا ضریب تاثیر است. اگر بخواهیم دقیق‌تر درباره آن توضیح بدهیم باید بگوییم که :

ضریب تاثیر چیست؟

ضریب تاثیر یا ایمپکت فاکتور (Impact Factor) شاخصی علمی است که میانگین تعداد استنادها (Citation) به مقالات اخیر منتشرشده در مجله‌ای علمی را نشان می‌دهد.

این شاخص می‌تواند نشانه و نمادی از اعتبار مجله و مقالاتی باشد که در آن به چاپ رسیده‌اند. هر چقدر که این ضریب برای مجله‌ای بیشتر باشد، از اعتبار و ارزش علمی بالاتری هم برخوردار خواهد بود. با پیشرفت سریع و رو به رشد علم، نقش مقالات و مجلات علمی در اشاعه نتایج تحقیقات و دستاوردهای علمی بسیار مهم‌ شده است.

ضمن اینکه تعداد مقالاتی که منتشر می‌شود هم بسیار زیاد است و نیاز به شاخصی مانند ضریب تاثیر بسیار زیاد احساس می‌شود. در واقع باید از میان کارهای علمی متعددی که در طول هر سال صورت می‌گیرد، راه و شیوه‌ای باشد که بتوان بهترین‌ها و معتبرترین‌ها را شناسایی کرد. البته شاخص ضریب تاثیر دقیقا چیزی نیست که بتوان بی‌قید و شرط به آن استناد کرد ولی نمی‌توان از ارزش آن هم غافل شد.

مجلات اسکوپوس هم مانند مجلات isi دارای ضریب و شاخصی هستند که به رتبه‌بندی دقیق‌تر مجلات موجود در پایگاه کمک می‌کند.

این شاخص با عنوان کیو(Q)  شناخته می‌شود. مجلات اسکوپوس از Q1 تا Q4 تقسیم‌بندی می‌گردند. اگر مجله‌ای در دسته‌بندی Q1 قرار بگیرد، بالاترین ارزش را دارد. به تدریج از ۱ به سمت ۴ در رتبه‌بندی مجلات تنزل به وجود می‌آید. یعنی اگر مجله اسکوپوسی دارای رتبه Q1 باشد، از همه رده‌بندی‌های دیگر ارزش بیشتری به آن تعلق می‌گیرد.

شاخص Q چیست و چگونه محاسبه می‌شود؟

پایگاه نشر JCR که پیش‌تر از آن برایتان گفتیم و دانستید که متعلق به موسسه تامسون رویترز است و اقدامه به پذیرش و نمایه‌کردن مجلاتی ارزشمند می‌کند به همراه موسسه اسکوپوس که آن هم پایگاهی برای نمایه‌کردن مجلات معتبر است در هر سال از شاخصی موسوم به Q برای رتبه‌بندی مجلات استفاده می‌کنند.

شاخص Q با ضریب تاثیر که در بخش قبلی توضیح داده شد، تفاوت‌هایی دارد. در واقع، ایمپکت فکتور یا ضریب تاثیر شاخصی است که تعداد استنادات به مقالات یک مجله را بررسی می‌کند و معیار نسبتا خوبی محسوب می‌شود اما مشکلی هم دارد.

مشکل اینجاست که به کمک ضریب تاثیر نمی‌توان جایگاه یک مجله را در زیرگروه تخصصی آن کشف کرد. پس برای رتبه‌بندی مجلات بنا به تعداد مجله‌های موجود در آن زیرگروه باید به سراغ تعریف شاخص دیگری برویم که به آن Q یا Quartiles گفته می‌شود.

براساس این شاخص که به ۴ دسته Q1، Q2، Q3 و Q4 تقسیم می‌شود، امکان مشخص‌کردن جایگاه هر مجله از بین چهار چهارک موجود در زیرگروه تخصصی‌اش میسر می‌گردد. اگر مجله‌ای بتوانید در بخش اول یعنی چارک نخست و همان Q1 قرار بگیرد، یعنی در بهترین جایگاه در میان مجلات تخصصی زیرگروه خودش قرار گرفته است.

یادتان باشد که شاخص Q فقط از یک تا چهار متغیر است اما ضریب تاثیر از یک-هزارم تا ۳۰ تغییر می‌کند.

برای ضریب‌تاثیر، هر چقدر که اندازه آن بیشتر باشد، ارزش مجله هم بیشتر خواهد بود. برای مجلات JCR و اسکوپوس می‌توانید شاخص Q را بررسی کنید.

برای مجلات JCR باید به پایگاه داده وب آو نالج (web of knowledge) مراجعه نمایید و در بخش journal citation report در بخش مجلات JCR شاهد رنکینگ مجلات باشید. موضوع مجله را تعیین کنید و بعد از مشاهده مجلات آن حوزه با انتخاب JIF Quartile ببینید که رتبه‌بندی مجله‌ها به چه ترتیب هستند.

برای اینکه ببینید مجلات اسکوپوس هم از نظر شاخصQ چه وضعیتی دارند باید به سایت Scimagojr مراجعه نمایید و در بخش journal ranking بعد از تعیین موضوع مورد نظر مجلات شاهد رتبه‌بندی آنها با شاخص Q باشید.

به‌دست‌آوردن شاخص Q چگونه است؟

اگر کمی با مفاهیم آماری آشنا باشید، حتما به خوبی شیوه حساب‌کردن چارک‌ها را می‌دانید. برای تقسیم‌بندی تعدادی داده به چهار قسمت باید مراحل زیر را از سر بگذرانید:

• داده‌ها را به ترتیب صعودی تقسیم کنید؛
• تعداد داده‌ها را بشمارید و عدد حاصل را بر ۴ تقسیم کنید و اعدادی که در قسمت قبل مرتب شده بودند به ۴ بخش تقسیم نمایید.

این روش برای تقسیم‌بندی ژورنال‌ها هم کاربرد دارد و داده‌های مورد نظر در این کار، همان ضریب تاثیرهای هر مجله هستند. روش‌ دیگری هم برای تقسیم‌بندی مجلات وجود دارد. در این روش باید رتبه هر مجله را در زیرگروه تخصصی آن به تعداد کل مجلات موجود در زیرگروه تقسیم کنید. و عدد حاصل را در نظر بگیرید و با توجه به تقسیم‌بندی‌های زیر جایگاه مجله را مشخص نمایید:

• اگر عدد بین ۰ و ۲۵/۰ باشد، مجله Q1 می‌شود.
• اگر عدد بین ۲۵/۰ و ۵/۰ باشد، مجله Q2 می‌شود.
• اگر عدد بین ۵/۰ و ۷۵/۰ باشد، مجله Q3 می‌شود.
• اگر عدد بیش از ۷۵/۰ باشد، مجله Q4 می‌شود.

در این روش هم داده‌ها در واقع همان استنادها یا ضریب تاثیرهای هر مجله می‌توانند باشند.

اهمیت شاخص‌ها و رتبه‌بندی‌ها در چیست؟

رتبه‌بندی مجلات از اقدامات بسیار مهم و ارزشمندی است که کار پژوهشگران و تمام ذی‌نفعان و بازیگران دنیای مقاله‌نویسی را راحت می‌کند. زمانی که می‌خواهید پیرامون یک موضوع پژوهشی انجام بدهید، با وجود رتبه‌بندی‌ها و بررسی ارزش و جایگاه هر مقاله می‌توانید به مطالب و محتوای آن رجوع کنید و کارتان را پیش ببرید.

برای استنادکردن به مقالات دیگران هم می‌توانید میزان اعتبار مقالات را از طریق شاخص‌های مختلفی که نام برده شد، بسنجید. به‌طور کلی، رتبه‌بندی راه و روشی است که نشان می‌دهد، موضوعات و مقالات مختلف در مجلات گوناگون در چه جایگاهی هستند و چطور می‌توانند مرجع و منابع آثار دیگر باشند.

در آخر

اگر می‌خواهید به دنیای مقاله‌نویسی پای بگذارید باید با آداب و روابط موجود در آن و قوانینی که دارد هم کاملا آشنا شوید.

شاخص‌هایی که برای اعتباردهی به مجلات و مقالات مختلف در نظر گرفته می‌شوند، بسیار ارزشمند هستند. این شاخص‌ها کمک می‌کنند تا ضمن راحت‌ترشدن دسترسی به منابع ارزشمند و درجه یک، تلاش برای بالابردن سطح کیفی کارهای علمی هم بالاتر برود.

نگارش مقاله‌ای که می‌تواند در بهترین رتبه‌ها و درجات قرار بگیرد، برای نویسنده آن اعتبار و امتیازات متنوعی به همراه خواهد داشت. اگر شما هم دوست دارید که راه خود را به دنیای مقاله‌نویسی حرفه‌ای باز کنید باید بتوانید مقالاتی باکیفیت و در سطح بین‌المللی بنویسید و تولید نمایید.

در این مسیر نیاز به نگارش به زبان انگلیسی و ویرایش تخصصی متن‌های خود دارید. باید مقاله را به شکلی روان به انگلیسی ترجمه کنید. اگر توانایی این کار را نداشته باشید، موسساتی مانند رایت می در کنارتان قرار خواهند گرفت و به شما کمک خواهند کرد که در حد یک نیتیو انگلیسی‌زبان مقاله‌ای برای سابمیت در مجلات خارجی آماده کنید.

علاوه بر اینکه مترجمانی کارکشته در تیم رایت می وجود دارند، خدماتی مانند ویرایش تخصصی هر متن و مقاله از سوی ویراستار هم‌رشته شما و امکان ویرایش‌کردن متن‌تان از سوی ویراستارانی نیتیو هم وجود دارد. رایت می با موسسه‌ای کانادایی برای ویرایش مقالات مراجعان خود همکاری می‌کند و در نتیجه، مقالات مشتریان رایت می به‌سادگی به اثری روان و بومی بدل می‌شود.

استفاده از ابزارهای مختلف مانند نرم‌افزارهای اصلاح گرامر چون گرامرلی یا ارائه خدماتی برای رفع سرقت ادبی مقالات هم از جمله مزایای دیگری است که همکاری با رایت می در اختیارتان قرار می‌دهد.

رایت می در کنار مشتریان خود می‌ایستد تا در هر کجا که نیاز به بازنگری و اصلاح دوباره وجود داشت، اثر و محتوای تولیدی‌شان را بازنگری و ویرایش کند. اگر قصد ورود به دنیای مقاله‌نویسی را دارید، دست‌کم برای شروع، رایت می در کنارتان خواهد بود.